Stefan Bahr na tle domu... Na sto procent bylem przekonany, ze domu - willi Żyndów przy ul. Parkowej

Willa Żyndów dzisiaj

Tylko te 11 cegieł nie pasuje. Jak wyliczył Leszek Kurant, dom na zdjęciu za plecami Stefana Bahra ma 9

A to willa przy ul. Parkowej podczas budowy

I po zakończeniu budowy

Willa Żyndów od strony ul. Parkowej 

Ruszyliśmy więc wszyscy na poszukiwania – jedni dosłownie, pieszo, inni w Google Map. Ile w końcu może być takich willi w stosunkowo niewielkim mieście, postawionych w okresie międzywojennym? I wszyscy, ci wędrujący w realu lub jadący autami, zadzierali głowy, wypatrując charakterystycznych narożników w na pozór zwykłych domach.

Willa Marczaków

-

A może to willa Marczaków?!
Przy okazji tego specyficznego śledztwa rodziły się historie.
Po odrzuceniu willi przy ul. Parkowej stanąłem przy skrzyżowaniu ulic Świętej Elżbiety (wcześniej Czerwonych Kosynierów) i Gimnazjalnej (wcześniej Szymańczaka). To ten! – podejście drugie.
-
Sambor, ze 20 kilometrów od Lwowa. To w tym miasteczku mieszkali Jan Marczak i Karolina Bucci. W okresie rewolucji październikowej tysiące ludzi uciekało na zachód, wśród nich Jan i Karolina. Uciekli do Krakowa, gdzie wzięli ślub. Właściwie to skoligaciły się dwa bliskie sobie przez historię rody – Gucci i Bucci, gdyż Jan pochodził z rodziny Bucci. Ich pradziadowie przyjechali do Sambora z Włoch za czasów królowej Bony i budowali to miasto. O tym pochodzeniu lata później opowiadała dzieciom i wnukom Karolina, podpierając tę opowieść starą książką.
Jan skończył prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, a Karolina polonistykę. Po odzyskaniu niepodległości pojechali do Brodnicy, a w 1926 r. przybyli do Starogardu. Babka, wysiadając na dworcu ponoć rzekła: "Przyjechaliśmy budować polskość". Dzieci mieli troje: Wandę, Kazimierza – urodzili się w Brodnicy, oraz Zygmunta – urodził się już w Starogardzie.
Jan pracował jako sędzia, potem jako notariusz. Kupił kawał ziemi od ul. Świętej Elżbiety aż do rzeki Wierzycy, a w kierunku na północ aż do działki, gdzie dziś biznesmen C. wybudował nowoczesny bunkier. Potem zaczął budować nie byle jaki dom. Projekt ten sam, co willa przy ulicy Parkowej. Bliziutko, gdyż w obszarze zamkniętym ulicami Sikorskiego, Świętej Elżbiety i Gimnazjalnej sporą firmę budowlaną miał wspomniany wyżej architekt Jan Pillar.
Cegły przywożono lorami, płaskimi przyczepkami, ciągniętymi przez konie, z cegielni w Nowej Wsi Rzecznej. Ludzie znosili je z lor na nosidłach.

Wilia Marczaków od strony rzeki Wierzycy

Co ciekawe, najpierw wybudowano klatkę schodową. Wylano schody, a gdy beton już się zespolił, robotnicy nieśli po nich materiały budowlane i budowali cały dom. Ściany piwnic zrobiono z kamienia, łukowy strop samozaciskowy w cegłach. Stropy leżały na bardzo grubych drewnianych balach, na nich położono od góry deski, tak że podłoga była drewniana, zrobiono od spodu podbitkę z poszczypanych desek, żeby już nie pracowały. Grube mury miały cieplną szczelinę. Przez szerokie, przesuwane drzwi przechodziło się z pokoju do pokoju, a gdy je otwarto na całą szerokość, tworzył się jeden ogromny pokój. Był gaz, kanalizacja. Tynk narzucono już gotowy, z worków, dlatego, pomimo obstrzału willi w 1945 r. oraz czasu, trzyma do dzisiaj. Dotychczas tynk kładziono tradycyjnie – mieszało się na placu budowy wapno, piasek i cement. Na posadzce klatki schodowej niby pieczęć firmy zrobiono śliczną gwiazdę z kolorowego lastryko. Willę budowano przez 2 – 3 lata. Ukończono na kilka lat przed wojną.
Rodzina Marczaków zajmowała parter, a u góry mieszkał jakiś dowódca albo zastępca dowódcy szwoleżerów, gdyż zajeżdżano po niego bryczką.

Gwiazda na posadzce klatki schodowej

Jan chodził do pracy, Karolina zajmowała się dziećmi. Wynajmowała dziewczyny do pomocy, ale nie na stałe. "Muszę co chwilę służbę zmieniać" – mówiła.
Jan założył sad i w wolnych chwilach zajmował się pszczelarstwem, a Karolina zajmowała się ogórkami, narcyzami i tulipanami z Sambora. Kilkadziesiąt lat później, w latach 60., kiedy wyprowadziła się do Poznania, rzekła do synowej: "Helcia, wykop mi narcyze". Te narcyze i tulipany wędrowały z nią z Sambora, przez Kraków, Brodnicę, Starogard do Poznania.
Na wakacje jeździli do Sambora. Wsiadali się w Tczewie do lukstorpedy i rano byli już na miejscu.
Syn, Kazimierz, zaczął naukę w "czerwonym liceum", a Wanda (później Cybulska) w Collegium Marianum w Pelplinie. Kazimierz często brał kajak i płynął Wierzycą, która wcale nie była taka czysta, jak ją opisywali różni bajarze. Od gazowni spływały rzeką oleiste plamy.
Niemcy weszli do Starogardu 3 września. Jana od razu wzięli do Stutthofu. Był sędzią, więc dobrze go pamiętano. 3 Maja organizowano defilady, a Niemcy stali w sieniach i się podśmiewali. Sądził ich za obrazę majestatu Rzeczypospolitej. Przewoski i Nagórski mówili mu: "Uciekamy. Jesteś na liście proskrypcyjnej", a Jan na to: "Co wy mówicie?! Przecież Niemcy to taki kulturalny naród".
Rodzinę wydalili do małego domku na podwórzu, a w październiku kazali się wynieść do Generalnej Guberni. Pojechali do Tomaszowa Mazowieckiego. Kazimierz pracował tam jako szofer, a jego mama, Karolina, w urzędzie.
Na początku okupacji z willi siedzibę zrobił sobie Selbstchutz, a po jego likwidacji Gestapo. Miejsce to wybrano nieprzypadkowo. Niby ubocze, ale bliziutko do Abisynii, gdzie przeprowadzono pierwszą brutalną akcję, i do baraków przy ul. Gdańskiej, skąd wzięto dziesięciu przypadkowych ludzi i zamordowano ich w Lesie Szpęgawskim od strony wsi Kokoszkowy. To położenie miało też i inna zaletę dla Selbstschutzu. Podobno w piwnicy katowano więźniów, a na parterze weryfikowano rasę rozebranych do naga kobiet.
Po wojnie, w kwietniu – maju Kazimierz przyjechał zobaczyć, co dzieje się na rodzinnych włościach. Jego ojciec Jan już żył w innym świecie. Jeszcze w czasie okupacji, w 1941 r., przysłano rodzinie Marczaków prochy z Mauthausen – obóz wydobywczy. Podobno Niemcy namawiali go do "przecwelowania" – znał niemiecki perfekt, do tego prawnik, cenny byłby nabytek... ... "Cholera jasna, powinien podpisać" – mówiła Karolina. Ale to "podobno", tak samo, jak to, że miał kontakt z Grotem Roweckim i że z obozu pisał do domu. Do Tomaszowa przysłali puszeczkę z prochami.
Dom wyglądał strasznie. Gdy Kazimierz stanął na ceglanym stropie piwnicznym, ujrzał niebo. Cały w środku został wypalony. Przyjechała Karolina i energicznie zabrała się do pracy. Wzięła kredyt z Banku Gospodarstwa Krajowego i w 1947 wszystko odremontowano. Ale cały czas mieszkała w malutkim domku w podwórzu, Kazimierz, który zdał maturę w 1947 - 1948 roku, też. Często wyjeżdżał do Tomaszowa, gdzie jego żona, Helena, pisała plan 6-letni. Po urodzinach syna Grzegorza chcieli się wprowadzić do swojej willi, ale się nie udało.
W budynku siedzibę znalazł jakiś urząd miejsko-gminny oraz mieszkanie szef ubecji Mazurowski. Mało tego. Do małego domku na podwórzu, w którym na pięterku w jednym pokoju mieszkała Karolina, a w drugim Kazimierz i Helena z dwojgiem już dzieci, Grzegorzem i Jackiem (ur. 1955 r.), wprowadzili się do pokoju na parterze Kaczan i Mazurek, partyjne szychy.
Kazimierz cały czas czekał na Andersa. Nie chciał się włączyć w rzeczywistość, jakiej nie akceptował. Dlatego zajmował się sadownictwem – całe życie. Karolina czasami rozmawiała z zamieszkującymi parter. – "Dlaczego do mnie strzelacie?" – pytała. Było to w trakcie odbudowy domu. Nachlali się i strzelali w sufit. Takie wtedy w tym kwartale zamieszkałym przez ubecję toczyło się życie. Mazurowski z naganem chodził po ulicy Szymańczaka, gdzie mieszkała sama ubecja. Kursy robili i zostawali prawnikami. Nie tylko zresztą paradowali z tymi naganami. O ich wypadach w Bory Tucholskie w innym tekście opowiada Jerzy Kosobucki. Za budynkiem policji są garaże i być może pod ich posadzkami spoczywają zamordowani przez ubecję – tak opowiadano cicho w mieście.
Urząd gminy czy miejsko-gminy w willi mieścił się do 1956 roku.
Rodzina Marczaków zastanawiała się, co zrobić, żeby otrzymać swój dom. Karolina poszła z prośbą do Januchtowej, na marginesie – kapo w Oświęcimiu, tak jak Cyrankiewicz. Odmówiła. "Wy burżuje, wam się nie należy!" – krzyczała. Poszła więc Helena, z klasy robotniczej, na marginesie – z pochodzenia ze szlachty z Siedmiogrodu, z rodziny kwarcianych. Tłumaczyła Januchtowej krótko: "Jeden pokój, dwoje dzieci, klasa robotnicza". I Marczakowie dostali wreszcie mieszkanie – dwa pokoje, zajebiście wielkie, z wyjściem na ogród.
Kazimierz, jak wspomniano, do końca życia pracował w swoim sadzie. Z hektara i z jednej krowy utrzymywał rodzinę. W piwnicach przechowywał jabłka. Często odwiedzał ich Węsierki, właściciel Modrzewiowego Dworku w Szteklinie. Kiedyś pokazał Kazimierzowi dowód kontrybucji świni od Łupaszki, który trzymał za obrazem jak relikwię. Pieniądze dostanie po odzyskaniu niepodległości - mniej więcej napisano.
Przyszła odwilż, krowy Kazimierz nie musiał już chować. Mały Jacek odważnie pod nią podłaził. Na parterze w willi zamieszkał też Florek. Do Starogardu przyjechał z nakazu. Brał udział w powstaniu warszawskim. Pracował jako lekarz w szpitalu zakaźnym na zapleczu szpitala przy ul. Hallera i przez ogród szedł do pracy. U góry mieszkali urzędnicy.
-
Czy na tle tego domu stoisz, mój Przyjacielu? Niestety nie! Owszem, dom taki sam, narożniki na wysokości schodzących się okien są z cegieł, jak na zdjęciu z Tobą, ale cegły w trakcie budowy willi pokryto warstewką mineralnego tynku. Szukam dalej, teraz gwiazd na posadzkach...

Tadeusz Majewski